Turdikulova Shahlo Utkurovna

Turdikulova Shahlo Utkurovna 1973-yil 28-aprelda Toshkent shahrida tug‘ilgan. Mirzo Ulug‘bek nomidagi Toshkent davlat universitetining biologiya fakulteti bitiruvchisi (1995), biologiya fanlari doktori (2009), professor (2019).

Professional faoliyati

Sh. Turdikulova biologiyaning bir nechta sohalarida ilmiy tadqiqotlar olib boradi va O‘zbekiston Respublikasida molekulyar biotexnologiya va molekulyar genetika rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. U molekulyar genetika va molekulyar biotexnologiya bo‘yicha o‘z ilmiy maktabini yaratgan. Uning rahbarligida 3 ta fan nomzodi (PhD) va 4 ta doktorlik dissertatsiyasi himoya qilingan.

Bundan tashqari, Sh. Turdikulova yoshlarni ilm-fanga jalb qilish va ilm-fanda faoliyat yuritayotgan ayollarni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha faol ish olib boradi. Uning rahbarligida gen muhandisligi usullari asosida ishlab chiqilgan dori vositalari – saratonga qarshi va antimikrob preparatlar ishlab chiqarish bo‘yicha to‘liq biotexnologik tsikl yo‘lga qo‘yilgan.

Sh. Turdikulova ilmiy tadqiqot natijalarini amaliyotga joriy etishga katta e’tibor qaratadi. U 3 ta patent muallifi hisoblanadi. Ilmiy ishlanmalarni joriy qilish va tijoratlashtirish uchun qulay infratuzilma yaratish maqsadida, u O‘zbekistonda tabiiy fanlar sohasidagi loyihalar uchun birinchi akseleratorni tashkil etgan. 2018-yildan buyon 6 ta akseleratsiya bosqichi o‘tkazilgan.

Sh. Turdikulova koronavirus pandemiyasiga qarshi kurashda katta hissa qo‘shgan. Uning rahbarligida qisqa vaqt ichida COVID-19’ni aniqlash uchun mahalliy PCR-test to‘plamlari ishlab chiqilgan va ularning ommaviy ishlab chiqarilishi yo‘lga qo‘yilgan. Xitoy Fanlar akademiyasining Mikrobiologiya instituti tomonidan ishlab chiqilgan COVID-19 vaksinasi klinik sinovlarining III bosqichi O‘zbekistonda uning rahbarligida o‘tkazilgan. Bu natijalar asosida O‘zbekiston ushbu vaksinani hammuallif sifatida tan olingan. Keyinchalik, ushbu vaksinaning kuchaytiruvchi (booster) varianti ham sinovdan o‘tkazilgan. Bugungi kunda O‘zbekiston aholisining 70% dan ortig‘i aynan shu vaksina bilan emlangan.

Bundan tashqari, Sh. Turdikulova rahbarligida koronavirusga qarshi 2 turdagi mahalliy vaksina ishlab chiqilgan.

Sh. Turdikulova NATO, FP-7 va Xitoy Xalq Respublikasi grantlari kabi xalqaro ilmiy loyihalar doirasida faoliyat olib boradi. U O‘zbekiston Respublikasining Yevropa Ittifoqining Horizon 2020 tadqiqot dasturida tibbiyot sohasi bo‘yicha milliy vakili hisoblanadi va "MUNIS" dasturining koordinatori.

Sh. Turdikulova ilm-fan tashkilotchisi sifatida “Ilm-fan to‘g‘risida” va “Innovatsion faoliyat to‘g‘risida” gi qonunlarni ishlab chiqishda ishtirok etgan.

2024-yil aprel oyidan boshlab u O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining biologiya va tibbiyot fanlari bo‘yicha vitse-prezidenti lavozimiga tayinlangan. Bu lavozimga tayinlangan birinchi ayol sifatida u mamlakat ilm-fanini rivojlantirishda faol ishtirok etmoqda.

Sh. Turdikulova ushbu lavozimda bir nechta muhim loyihalarni boshladi, jumladan:

O‘zbekiston Fanlar akademiyasini rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish,

Davlat ilmiy-texnik dasturlarini (GNTD) ishlab chiqish,

O‘zbekiston Fanlar akademiyasi universitetini tashkil etish.

Ilmiy tadqiqotlari

Sh. Turdikulova 160 dan ortiq ilmiy ish, jumladan 2 ta darslik, 2 ta monografiya, 1 ta xorijiy kitob bo‘limi, shuningdek, 30 dan ortiq xalqaro ilmiy maqola chop etgan. Uning h-indeksi – 15, ilmiy maqolalariga berilgan iqtiboslar soni 2291, va mamlakatdagi eng yuqori umumiy impakt faktor 149.5.

U O‘zbekistonda “Nature” jurnalida 4 ta maqola chop etgan yagona olimdir.

Sh. Turdikulova tadqiqotlari natijasida H,K-ATFaza (oshqozon proton nasosi) faoliyatining yangi nazariyasi ishlab chiqilgan. Proton nasosining ishlashini boshqaruvchi molekulyar signallar va membrana oqsillarining transporti mexanizmlari aniqlangan.

Shuningdek, oshqozon saratoniga qarshi terapiya uchun yangi nishon molekulalar sifatida saraton hujayralari retseptorlari aniqlangan.

O‘zbekistonda keng tarqalgan Helicobacter pylori bakteriyasining genetik variantlari ilk bor tadqiq qilingan.

Sh. Turdikulova Markaziy Osiyo aholisi populyatsion genetikasi bo‘yicha keng qamrovli tadqiqotlar o‘tkazgan. National Geographic tomonidan tashkil etilgan "Genographic" xalqaro konsorsiumi tarkibida u Markaziy Osiyo xalqlari va Yevroosiyo populyatsiyalari o‘rtasidagi genetik bog‘liqlikni o‘rgangan.

Ushbu tadqiqot natijasida zamonaviy odamning Afrikadan chiqish sanasi aniq belgilandi – 75 000 yil oldin. Ilgari bu sanalar taxminan 120-70 ming yil oldin deb ko‘rsatilgan edi.

Bundan tashqari, Sh. Turdikulova ekologiya va madaniyatning Markaziy Osiyo genofondining shakllanishiga ta’sirini chuqur o‘rgangan. Ushbu tadqiqotlar natijasida ilgari genetik xaritada “oq nuqta” sifatida qolgan Markaziy Osiyo bo‘yicha aniq ilmiy ma’lumotlar yaratildi.

Sh. Turdikulovaning biotexnologiya maktabi tomonidan xalqaro NCBI va GISAID bazalariga koronavirus, H.pylori bakteriyalari va Qizil kitobga kiritilgan noyob hayvonlarning 100 dan ortiq genetik ketma-ketliklari kiritilgan.

Shuningdek, u Markaziy Osiyo mintaqasida eng keng tarqalgan kasalliklarning genetik markerlari bo‘yicha 2500 dan ortiq genetik marker va 212 ta kasallikni o‘rgangan. Bu natijalar asosida yangi tug‘ilgan chaqaloqlar uchun neonatal skrining testlari ishlab chiqilgan.

Ilmiy yutuqlar va mukofotlar

2018 – "Do‘stlik" ordeni bilan taqdirlangan.

TWAS (Butunjahon Fanlar Akademiyasi) – “Yilning yosh olimi”.

Scopus Award – “2019-yilning ayol olimi”.

TechWoman – AQSh Davlat Departamentining STEM sohasidagi yetakchi ayollar mukofoti.

Qozog‘iston Fanlar akademiyasi akademigi, Butunjahon Fanlar Akademiyasi (TWAS) a’zosi.